- शनिबार, १५ वैशाख, २०८१
यो वर्ष पहिलो विश्वयुद्ध सुरु भएको सय वर्ष पुग्छ। एक शताब्दी पुरानो युरोपेली महाविध्वंशले आज हामीलाई के शिक्षा दिन्छ भनेर मनन गर्ने यो उपयुक्त अवसर हो।
वास्तवमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र राज्यहरूको विश्व प्रणालीमा यस महायुद्धका परिणामहरू अझै पनि देखा परिरहेकै छन्। सन् १९१४ मा भएको सरकार, संस्थाहरू र अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिको नीतिगत विफलताबाट हामीले के सिकेका छौँ त?
उत्तरी गोलार्धको ठूलो भागले पहिलो विश्वयुद्धपछि विशाल युरोपेली साम्राज्यहरू हब्सबर्ग, रुसी र अट्टोमनको विघटनको परिणाम अहिले पनि भोगिरहेको छ भने त्यही युद्धबाट बेलायती साम्राज्यको पतन पनि सुरु भएको थियो। त्यही कारणले एक पुस्तापछिको युद्धको अझ बढी रक्तरञ्जित संस्करणको पनि बीजारोपण भएको थियो। त्यसै युद्धका कारण विखण्डित भूभागहरू बाल्कन र मध्यपूर्व क्षेत्र अहिलेका क्षेत्रीय तथा विश्व शान्तिका लागि सबैभन्दा गम्भीर खतराका रूपमा रहनु पनि यसैको परिणाम हो।
शीतयुद्धको अन्त्य र रुसी साम्राज्यको उत्तराधिकारी सोभियत संघको विखण्डनपछि उग्रराष्ट्रवादको आवरणमा सन् १९१४ भन्दा पहिलेको जस्तै परिस्थितिमा बाल्कन क्षेत्रमा युद्ध दोहोरियो र युगोस्लाभियालाई ६ वटा विभिन्न राष्ट्रमा विखण्डित गरायो। निश्चय पनि, सर्बियाली राष्ट्रपति स्लोबोदान मिलोसेविचको …विशाल सर्बिया’ निर्माणको आह्वानले युद्ध सुरु भएको थियो तर कारण त्योमात्रै भने थिएन। फ्रान्स र संयुक्त अधिराज्यले सर्बियाको र जर्मनी तथा अस्ट्रियाले क्रोएसियाको पक्ष लिएपछि युरोपमा सन् १९१४ कै द्वन्द्व दोहोरिने जोखिम उत्पन्न भएको थियो।
पश्चिमले ऐतिहासिक भुलहरूबाट पाठ सिकिसकेकाले भाग्यवश सन् १९१४ को पुनरावृत्ति भएन। आज, विपत्ति टार्ने कारकका रूपमा मूलतः तीन तत्वको भूमिका रहेको छ : युरोपमा संयुक्त राज्य अमेरिकाको सैनिक उपस्थिति, युरोपेली एकीकरणमा भएको प्रगति र युरोपबाट महाशक्ति राजनीतिको परित्याग। तैपनि अहिले नै आत्मरतिमा रमाउनु मूर्खता हुनेछ। बाल्कन मुलुकहरूले युरोपेली संघ र त्यसको सदस्यताबाट हुने लाभमा विश्वास गरुन्जेलमात्र आज यस क्षेत्रमा रहेको तरल स्थिति स्थायी शान्तिमा परिवर्तित हुने हो।
पहिलो विश्वयुद्धका क्रममा बेलायत र फ्रान्सका कूटनयिकहरू मार्क साइक्स र फ्रान्कोइस जर्ज पिकोटले अट्टोमन साम्राज्यको विभाजन गर्दा राष्ट्रिय सीमा तय गरेका थिए। तिनले विभाजन गरेको क्षेत्र मध्यपूर्वमा भने अहिले आशाप्रद अवस्था छैन। यसैगरी इजरायलको निर्माणमा सन् १९१७ को बाल्फोर घोषणा प्रतिध्वनित हुन्छ। त्यसपछि प्यालेस्टाइनमा कायम बेलायती प्रभुताले नै यहुदीहरूका लागि उनीहरूकै राज्य स्थापना गर्न सहयोग पुर्यायो।
त्यतिबेलै बनाइएको मध्यपूर्व नै लगभग अहिलेको मध्यपूर्व हो। हामीले अहिले त्यहाँ विखण्डन देखेका भए पनि साइक्स—पिकोट सहमतिमै त्यस क्षेत्रको आन्तरिक द्वन्द्वलाई साम्य पारेर शान्ति कायम गर्न बाहिरी प्रभुत्ववादी शक्ति ( अझ दुईवटा)को उपस्थिति आवश्यक भइरहने गरी तर्जुमा गरिएको थियो। पुराना प्रभुत्ववादी शक्तिहरू बेलायत र फ्रान्सलाई पहिले अमेरिका र सोभियत संघले प्रतिस्थापित गरेका थिए भने आखिरमा अहिले अमेरिका एक्लैले त्यो ठाउँ लिएको छ।
इराकमा अमेरिकी प्रयासको असफलता, उसको विश्व शक्तिका हैसियतमा आएको ह्रास र यस क्षेत्रमा पहिलेकै स्तरको प्रतिबद्धता कायम राख्ने विषयमा देखिएको अनिच्छाका कारण त्यहाँ कुनै बाहिरी शक्ति शान्ति कायम राख्न उपस्थित नहुँदा साइक्स — पिकोटले खडा गरेको ढाँचा जोगाउन नसकिने भएको छ। यसबाट त्यस क्षेत्रमा उत्पन्न रिक्ततालाई विभिन्न प्रकारको इस्लामी राजनीति, आतंकवाद, विरोध आन्दोलन, जागरण, राष्ट्रिय वा धार्मिक अल्पसंख्यकको पृथकतावादी आन्दोलन र इरान एवं साउदी अरेबियाको क्षेत्रीय प्रभुत्ववादले पूरा गर्ने प्रयत्न गरेका छन्।
वास्तवमा अमेरिकाको आंशिक बहिर्गमनले पुरानो मध्यपूर्वमा बलपूर्वक कायम राखिएको स्थिरताको अन्त्यको संकेत गरेको छ र यसबाट साइक्स—पिकोटले निर्धारण गरेको सीमा पनि सुरक्षित रहनेछैन। सिरिया र इराकमा भएका घटनाले यसको पुष्टि गरेका छन् भने लेबनान र जोर्डानको भविष्य पनि थप अनिश्चित् बन्दै गएको छ।
यस क्षेत्रमा अहिले कुनै पनि विश्व शक्तिको प्रतिस्पर्धा नहुनु चाहिँ सकारात्मक पक्ष हो। तर, क्षेत्रीय प्रभुत्वका लागि इरान र साउदी अरेबियाबीचको तानातानी ( तेस्रो पक्षका रूपमा इजरायलको उपस्थितिसमेत) त्यस क्षेत्रमा विद्यमान परम्परागत शक्ति राजनीतिको मानसिकताका कारण थप खतरनाक सिद्ध हुनसक्छ। त्यस क्षेत्रमा द्वन्द्व समाधानमा सहयोगी हुनसक्ने संस्था वा परम्परा छैन।
सन् १९१४ को सम्झना गर्दा पूर्वी एसियाको वर्तमान अवस्थाले पनि चिन्ता उत्पन्न गराउँछ। किनभने, आणविक हतियारको उपलब्धता, विश्व शक्तिका रूपमा चीनको उदय, नसुल्भि्कएको क्षेत्रीय तथा सीमा विवाद, कोरियाली प्रायःद्विपको विभाजन, ऐतिहासिक वैमनस्य, प्रतिष्ठा र हैसियतप्रतिको मोह तथा विवाद समाधान संयन्त्रको अभाव दृष्टिगत गर्ने हो भने विध्वंशकारी युद्धका सबै अवस्था त्यहाँ विद्यमान देखिन्छन्। अविश्वास र शक्ति राजनीति त्यस क्षेत्रमा आजको यथार्थ बनेको छ।
तैपनि, पूर्वी एसियाप्रति आशावादी हुने ठाउँ चाहिँ छ। सन् १९१४ को गर्मीपछि संसार नाटकीयरूपमा बदलिएको छ। उति बेला संसारको जनसंख्या २ अर्बमात्र थियो भने अहिले जनसंख्या ७ अर्ब पुगेको छ। यसका साथै सञ्चारमा भएको क्रान्ति र अन्तर्निभरता तथा यस क्षेत्रको स्थिरताको कारकका रूपमा अपरिहार्यजस्तो हुन पुगेको अमेरिकी उपस्थितिले सरकारहरूलाई परस्परमा सहयोगका लागि थप बाध्य पारेको छ। यस अतिरिक्त आणविक हतियारले युद्धको जोखिम त बढाउँछ तर शक्ति राजनीतिका लागि त्यसको प्रयोग गरियो भने दुवै पक्षको निश्चित् सर्वनाश हुने खतरा पनि सधैँ सम्झाइरहन्छ।
प्रथम विश्वयुद्धपछि सैनिक प्रविधि, राजनीतिकर्मी र नागरिकहरूको मानसिकता, अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिको रूपरेखालगायत धेरै क्षेत्रमा ठूलो परिवर्तन भइसकेको छ। साथै हामीले इतिहासबाट केही पाठ पनि सिकेका छौँ र तिनले विश्वलाई थप सुरक्षित बनाएका छन्। तैपनि,सन् १९१४ मा पनि अधिकांश पात्रले आसन्न विध्वंशलाई असम्भव ठानेका थिए भन्ने चाहिँ बिर्सनु हुँदैन!
लेखक जर्मनीका पूर्व विदेशमन्त्री हुन /नागरिक दैनिकबाट
